“Η ανθρώπινη επικοινωνία είναι μια σύνθετη συνθήκη. Ένας δυναμικός συνδυασμός πολλών διαύλων, που η οθόνη δεν τους περιλαμβάνει. Είναι το βλέμμα, η προσωδία, ο τονισμός της φωνής, οι κινήσεις, ακόμη και ο προσανατολισμός των σωμάτων των φοιτητών, που μου δίνουν πληροφορίες για το πώς αντηχεί το μάθημα. Και αντίστοιχα για τους φοιτητές, είναι όλα αυτά στον καθηγητή, που τους παρακινούν και τους ελκύουν το ενδιαφέρον και την προσοχή. Όλα αυτά λείπουν στα διαδικτυακά μαθήματα. Δεν είναι μαθήματα. Είναι διαλέξεις, στεγνές από τον συναισθηματικό τους αντίκτυπο, γιατί αυτός μεταφέρεται κυρίως μέσα από τα μη λεκτικά κανάλια.”
Η κ. Μπετίνα Ντάβου είναι Καθηγήτρια Γνωστικής Ψυχολογίας στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα διδακτικά και ερευνητικά ενδιαφέροντά της είναι η Ψυχολογία της Επικοινωνίας Επικοινωνιακών Πρακτικών & Σχεδιασμού.
Η συνέντευξη δόθηκε στον C.E.O. του citycampus.gr, Κωνσταντίνο Πολέμη, και αποτελεί τμήμα της έρευνας του citycampus.gr για την τηλεκπαίδευση στα Πανεπιστήμια.
Κ. Ντάβου, σας ευχαριστούμε θερμά για τη συμμετοχή σας στην έρευνα του citycampus.gr. Πιστεύετε ότι η τηλεκπαίδευση, όπως προέκυψε και εφαρμόστηκε από την έναρξη της πανδημίας CoVid19 είναι μια αναγκαιότητα ή μια ευκαιρία και γιατί;
Η τηλεκπαίδευση προέκυψε ως αναγκαιότητα, γιατί ήταν εξαιρετικά σημαντικό να συνεχίσει με κάποιο τρόπο και στο βαθμό του εφικτού η καθημερινότητα σε όλες της τις πτυχές, τις επαγγελματικές, τις εκπαιδευτικές, της διαπροσωπικής επικοινωνίας. Υπό αυτή την έννοια, η αναγκαιότητα ήταν και μια ευκαιρία να μην διακοπούν κάποιες δραστηριότητες που προσδίδουν μια στοιχειώδη συνοχή στη ζωή, μπροστά σε τόσο αβέβαιες και τρομακτικές συνθήκες. Η εφαρμογή της όμως δεν ήταν εύκολη για πολλούς λόγους. Κανείς δεν ήταν έτοιμος, ούτε οι καθηγητές ούτε οι φοιτητές, για ένα είδος μαθήματος, πολύ διαφορετικό από αυτό που διεξάγεται μέσα στην αίθουσα, ειδικά όταν τα ακροατήρια είναι μεγάλα και οι πλατφόρμες δεν βοηθούν να χτιστεί η δυναμική της επικοινωνίας. Επίσης δεν υπήρχε ο απαραίτητος τεχνολογικός εξοπλισμός και δεν υπήρξε αρκετός χρόνος προετοιμασίας. Το διαδικτυακό μάθημα πρέπει να δομηθεί με πολύ διαφορετικό τρόπο και η εξαιρετικά βιαστική μετάβαση σε αυτό δημιούργησε μεγάλη πίεση σε όλους.
Πόσο εξοικειωμένη ήσασταν στην έναρξη της τηλεκπαίδευσης με τη συγκεκριμένη πρακτική;
Χρησιμοποιούσα εδώ και αρκετά χρόνια το e-class για την ανάρτηση υλικού του μαθήματος, συνδέσμων και άλλων πληροφοριών για τους φοιτητές. Επίσης ήμουν εξοικειωμένη με τη χρήση ψηφιακής πλατφόρμας, αλλά για σύντομες εξ αποστάσεως συνεργασίες ή για εισηγήσεις σε διεθνή συνέδρια που σπανίως διαρκούν περισσότερο από ένα 15λεπτο. Η διεξαγωγή ενός τρίωρου μαθήματος σε ακροατήρια έως και 200 φοιτητών χρειάζεται εντελώς διαφορετική προετοιμασία και «στήσιμο» με το οποίο δεν ήμουν εξοικειωμένη.
Ποια πιστεύετε ότι ήταν η μεγαλύτερη δυσκολία που αντιμετώπισαν οι φοιτητές σας κατά την εφαρμογή της τηλεκπαίδευσης;
Αρκετοί φοιτητές δεν είχαν τον απαραίτητο εξοπλισμό, την κατάλληλη διαδικτυακή σύνδεση ή έναν δικό τους, ήσυχο χώρο μέσα στο σπίτι, ώστε να μπορέσουν να παρακολουθήσουν το μάθημα απερίσπαστοι. Αρκετοί, αν και είχαν όλα τα παραπάνω, δυσκολεύτηκαν να αυτοπειθαρχηθούν, γιατί το ανέκαθεν γνωστό τους μαθησιακό πλαίσιο (δηλαδή, η σχολή τους, η αίθουσα και ολόκληρο το «τελετουργικό» της προετοιμασίας για το μάθημα) είχε ανατραπεί. Ξέρω, επίσης, ότι σε πάρα πολλούς φοιτητές έλλειψε η δια ζώσης αλληλεπίδραση με τους συμφοιτητές και με τους καθηγητές τους, όχι μόνον κατά τη διάρκεια του μαθήματος, αλλά στα διαλείμματα και στους διαδρόμους, σε όλες δηλαδή τις πτυχές της ακαδημαϊκής συναναστροφής.
Οι πρωταγωνιστές της διδακτικής επικοινωνίας (καθηγητές – φοιτητές) κλήθηκαν απότομα να αλλάξουν δίαυλο επικοινωνίας. Τι επιπτώσεις πιστεύετε πως έχει αυτή η απότομη αλλαγή στη διάθεση των πρωταγωνιστών;
Η απότομη, σχεδόν βίαιη αλλαγή δεν αφορούσε μόνον τα μαθήματα, αλλά ολόκληρη την καθημερινότητα όλων. Οι πιο βασικές επιπτώσεις προέρχονται από την αλλαγή στην καθημερινή ζωή και στις ανθρώπινες συναναστροφές που επέφερε η πανδημία, όχι από την αλλαγή του δίαυλου επικοινωνίας, που έως ένα βαθμό κατάφερε να διατηρήσει έστω και ελλιπώς την επαφή. Τα διαδικτυακά μαθήματα ήρθαν στη ζωή μας απότομα, αλλά έως ένα βαθμό μας «κράτησαν» μαζί, δηλαδή διατήρησαν κάποιο είδος συνοχής και επικοινωνίας που αρκετοί από εμάς, φοιτητές και καθηγητές, το βιώσαμε ως υποστηρικτικό, μέσα στη συνολικότερη πρωτόγνωρη, αβέβαιη και τρομακτική συνθήκη. Αν η πανδημία ήταν απειλητική, το να καταφέρεις να συναντήσεις τους φοιτητές ή τους συναδέλφους σου, έστω και διαδικτυακά ήταν αρχικά ανακουφιστικό. Αλλά αυτό το είδος επικοινωνίας δεν μπορεί να αντικαταστήσει την δια ζώσης επικοινωνία και γι’ αυτό όσο περνάει ο καιρός, αρχίζουν όλοι να κουράζονται και να χάνουν το αρχικό τους κίνητρο.
Πολλοί μιλούν για πιθανές μακροχρόνιες αρνητικές ψυχολογικές επιπτώσεις του φαινομένου της τηλεκπαίδευσης. Τι πιστεύετε για αυτό;
Η τηλεκπαίδευση δεν μπορεί να αντικαταστήσει την εκπαιδευτική διαδικασία. Μπορεί ίσως να λειτουργήσει συμπληρωματικά ή για ένα μικρό διάστημα, σε έκτακτες συνθήκες. Εάν, λοιπόν, ολόκληρη η εκπαιδευτική διαδικασία μετατραπεί σε διαρκή τηλεκπαίδευση θα υπάρχουν αλλαγές σε όλα τα επίπεδα, τόσο τα μαθησιακά όσο και της παιδαγωγικής σχέσης. Η μάθηση για να συντελεστεί χρειάζεται δυναμική, δια ζώσης αλληλεπίδραση, βασισμένη σε όλους τους διαύλους της ανθρώπινης επικοινωνίας και με συμπαρουσία των εμπλεκομένων.
Κοινωνική αποστασιοποίηση – απομόνωση – αποξένωση – κατάργηση συλλογικότητας. Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό όν, ωστόσο. Πόσο αυτά τα νέα επιβεβλημένα φαινόμενα μπορεί να επηρεάσουν ένα νέο άνθρωπο στη ζωή του; Από την ακαδημαϊκή του απόδοση μέχρι την ψυχική του ισορροπία;
Κάθε ένα από όσα αναφέρετε έχει πολλαπλές επιδράσεις σε όλες τις πτυχές της ψυχολογικής ζωής. Στις νοητικές, τις συναισθηματικές, τις διαπροσωπικές και τις κοινωνικές, και όχι μόνον για τους νέους ανθρώπους, γιατί είμαστε κοινωνικά όντα από τη γέννηση μέχρι το θάνατο. Θα χρειαζόμασταν πολύ χώρο για να εξηγήσουμε τις επιδράσεις του κάθε ενός από αυτά τα «νέα επιβεβλημένα φαινόμενα» ξεχωριστά. Το μόνο που μπορώ να πω γενικά, είναι πως όλα αυτά τα φαινόμενα, εάν παγιωθούν, οδηγούν τον άνθρωπο σε ακραίες συναισθηματικές καταστάσεις, όπως είναι η μεγάλη οργή ή ο ψυχικός μαρασμός.
Η αλληλεπίδρασή σας με τους φοιτητές μέχρι ποιο βαθμό επηρεάστηκε;
Στο εαρινό εξάμηνο, που είχαμε ήδη κάνει αρκετά μαθήματα διά ζώσης και είχαμε χτίσει τη σχέση μας, η δυνατότητα να συνεχίσουμε τα μαθήματά μας έστω και διαδικτυακά, μας έφερε πιο κοντά και η επικοινωνία μας βάθυνε. Στο χειμερινό, που οι φοιτητές κι εγώ γνωριστήκαμε εξαρχής διαδικτυακά τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Αμήχανα στην αρχή και από τις δυο πλευρές. Από τη δική μου, μου έλειπε το βλέμμα τους που μου έδινε feedback για το πώς προσλαμβάνουν το μάθημα, αν έχουν απορίες, πώς νιώθουν. Ήταν 150 φοιτητές, οι περισσότεροι με τις κάμερες κλειστές. Σταδιακά όμως, αν και αρκετά πιο αργά απ’ ό,τι στα διά ζώσης μαθήματα, και ύστερα από επίμονες παροτρύνσεις από πλευράς μου, όλο και περισσότεροι φοιτητές άρχισαν να συμβάλουν με σχόλια και απορίες είτε γράφοντας στο chat είτε ανοίγοντας κάμερα και μικρόφωνο για να μιλήσουν. Έως το τέλος του εξαμήνου, συμμετείχαν ενεργά περίπου όσοι φοιτητές συμμετείχαν παλαιότερα και στα διά ζώσης μαθήματα, αν και λόγω της φύσης του μέσου, δηλαδή της μεσολάβησης της οθόνης, η δυναμική της αλληλεπίδρασης δεν ήταν το ίδιο ζωντανή.
Σας μιλούν οι φοιτητές σας για τα συναισθήματά τους για τα νέα πρωτόγνωρα φαινόμενα απομόνωσης; Τι είναι αυτό που σας αναφέρουν ως πρωταρχικό τους συναίσθημα;
Ναι, μιλούν. Νιώθουν αποκομμένοι από τη σχολή και από τους συμφοιτητές τους, έχουν αγωνία μην τους «πετάξει έξω» η πλατφόρμα, μήπως χάσουν κάποια πολύτιμη πληροφορία, πανικοβάλλονται ευκολότερα με τις εξετάσεις. Ανυπομονούν να επιστρέψουν στις αίθουσες και ανησυχούν γενικά για το πού θα οδηγήσουν όλα αυτά τα μέτρα, ως προς την απομόνωση και τη συλλογική δράση.
Ένα από τα αντικείμενα που διδάσκετε είναι η μη λεκτική επικοινωνία. Αυτή είναι εμφανέστερη στη δια ζώσης διδασκαλία. Πώς αυτό μπορεί να γίνει αντιληπτό πίσω από μια οθόνη με συνήθως σβησμένη κάμερα;
Δεν μπορεί. Αυτό ακριβώς είναι που απουσιάζει από τα διαδικτυακά μαθήματα, ακόμη και με την κάμερα ανοιχτή. Η ανθρώπινη επικοινωνία είναι μια σύνθετη συνθήκη. Ένας δυναμικός συνδυασμός πολλών διαύλων, που η οθόνη δεν τους περιλαμβάνει. Είναι το βλέμμα, η προσωδία, ο τονισμός της φωνής, οι κινήσεις, ακόμη και ο προσανατολισμός των σωμάτων των φοιτητών, που μου δίνουν πληροφορίες για το πώς αντηχεί το μάθημα. Και αντίστοιχα για τους φοιτητές, είναι όλα αυτά στον καθηγητή, που τους παρακινούν και τους ελκύουν το ενδιαφέρον και την προσοχή. Όλα αυτά λείπουν στα διαδικτυακά μαθήματα. Δεν είναι μαθήματα. Είναι διαλέξεις, στεγνές από τον συναισθηματικό τους αντίκτυπο, γιατί αυτός μεταφέρεται κυρίως μέσα από τα μη λεκτικά κανάλια. Γι’ αυτό, δεν είμαι ποτέ σίγουρη ότι το μάθημα τους έχει αγγίξει και εκείνοι είναι πάντοτε λιγότερο βέβαιοι για το αν το έχουν καταλάβει σωστά. Δεν συναντιόμαστε ικανοποιητικά. Γι’ αυτό η διαδικτυακή διδασκαλία δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη δια ζώσης.
Πιστεύετε ότι η τηλεκπαίδευση αποτελεί μια ευκαιρία για εξοικονόμηση οικονομικών πόρων στο Ελληνικό Πανεπιστήμιο; Ποια είναι η άποψή σας για την οικονομική παράμετρο της τηλεκπαίδευσης;
Είναι πιθανόν η τηλεκπαίδευση να εξοικονομεί πόρους. Αν και δεν σημαίνει λιγότερο ανθρώπινο δυναμικό, γιατί είναι περισσότερο κοπιαστική για τον καθηγητή στην προετοιμασία και τη διεξαγωγή της. Σίγουρα, όμως αυξάνει τη διαθεσιμότητα του διδακτικού προσωπικού, εφ’ όσον μπορεί να είναι δυνητικά προσπελάσιμο οποιαδήποτε ώρα και σε οποιοδήποτε χώρο, καταργώντας με αυτό τον τρόπο τη διάκριση του εργασιακού και του ελεύθερου χρόνου. Εξάλλου, οι έρευνες διεθνώς ήδη δείχνουν ότι για όλους τους εργαζόμενους, η εξ αποστάσεως εργασία έχει αυξήσει σημαντικά τον εργασιακό χρόνο.
Προσωπικά προτιμάτε τηλεκπαίδευση ή δια ζώσης εκπαίδευση και γιατί;
Σαφώς προτιμώ τη δια ζώσης και αυτό είναι φανερό από όσα έχω ήδη απαντήσει στις προηγούμενες ερωτήσεις. Μάλιστα, για να είμαι απολύτως ειλικρινής και πιο εμφατική, ομολογώ ότι ποτέ δεν θα διάλεγα αυτό το επάγγελμα, εάν ήξερα ότι θα βασιζόταν ολοκληρωτικά ή κυρίως στην τηλεκπαίδευση.
Πιστεύετε ότι η τηλεκπαίδευση είναι ένας θεσμός που ήρθε για να μείνει μόνιμα έστω σε κάποια έκταση αν όχι συνολικά; Ποια είναι η άποψή σας στο ζήτημα;
Φοβάμαι ότι ήρθε για να καταλάβει μεγάλο χώρο της δια ζώσης διδασκαλίας. Και εάν αυτό συμβεί, θα αλλάξει καθοριστικά και την παιδαγωγική σχέση και το βάθος της μάθησης σε όλους τους τομείς. Οι άνθρωποι έχουν σώμα. Όταν αυτό απουσιάζει από μια διαδικασία, όταν μένει αγκυλωμένο για ώρες σε μια καρέκλα, όταν κρύβεται πίσω από μια οθόνη, όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες φτωχαίνουν.
Κ. Ντάβου, σας ευχαριστούμε για τη συνέντευξη!
Και εγώ σας ευχαριστώ!
