Μουσείο: Γέννηση και ανάπτυξη ενός κορυφαίου θεσμού
της Αρτέμιδος Βενιέρη
Από την αρχαία Ελλάδα, όπου ο όρος “Μουσείον” αναφερόταν στον χώρο λατρείας των Μουσών, έως τις σύγχρονες εκθέσεις και την ψηφιακότητα, τα μουσεία αντικατοπτρίζουν τις αξίες, τις προκλήσεις και την πολυμορφία της κοινωνίας που τα περιβάλλει.
Η αρχαιότητα
Αν και ο όρος “Μουσείον” συνδέεται με τον χώρο λατρείας των προστάτιδων των Τεχνών, η συσχέτιση του όρου με την συστηματική συλλογή ξεκίνησε, πιθανότατα, με τα ταξίδια του Αριστοτέλη και του μαθητή του, Θεόφραστου. Οι δύο άνδρες ταξίδεψαν, συνέλεξαν, μελέτησαν και ταξινόμησαν βοτανικά δείγματα.
Η συγκεκριμένη μεθοδολογία, απαιτούσε κοινωνικές, αλλά και φυσικές δομές, για την διεξαγωγή της έρευνας. Έτσι, το λύκειο του Αριστοτέλη, μια κοινότητα λογίων, συμπεριλάμβανε και Μουσείον. Σύμφωνα με πολλούς ερευνητές τότε ήταν που ο όρος αυτός συνδέθηκε με την “ακαδημαϊκή” έρευνα.
Κατά τα επόμενα χρόνια, ιδρύθηκε το φημισμένο Μουσείον της Αλεξάνδρειας από τον Πτολεμαίο τον Σωτήρ. Το Μουσείον συμπεριλάμβανε χώρο λατρείας, και επιδιδόταν σε δραστηριότητες όπως η απόκτηση, η επιμέλεια, η καταλογράφηση και, ενίοτε, η μετάφραση κειμένων.
Χώροι έκθεσης τέχνης υπήρχαν βέβαια και στην αρχαία Ρώμη. Στο “Domus”, την οικία, υπήρχε σε πολλές περιπτώσεις ένα δωμάτιο που αποκαλούταν “Pinacotheca”. Εκεί εκέθεταν κινητά έργα ζωγραφικής η/και νωπογραφίες, στα οποία είχαν πρόσβαση και άτομα πέρα από τους ιδιοκτήτες της οικίας.
Η ρωμαϊκή και η βυζαντινή αυτοκρατορία
Η ίδια η Ρώμη αποτελούσε ένα ανοιχτό “Μουσείο”. Σε πλήθος δημόσιων χώρων και δρόμων φιγουράριζαν ελληνικά γλυπτά, ως λάφυρα πολέμου, επιδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο την εμβέλεια της Ρωμαικής αυτοκρατορίας. Και στην Κωνσταντινούπολη όμως, επι βυζαντινής αυτοκρατορίας, εκτίθονταν η συλλογή του Λαύσου, η οποία περιλάμβανε έναν μεγάλο αριθμό αγαλμάτων της ελληνιστικής αρχαιότητας, όπως αγάλματα-ομοιώματα “ειδωλολατρικών” θεοτήτων.
Η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός
Πολύ αργότερα, κατά την διάρκεια της αναγέννησης, ήταν που επανακαλύφθηκε, στον Ευρωπαϊκό χώρο, η κλασσική γνώση. Τον 16ο αιώνα εφαρμόστηκε με φιλόδοξο τρόπο η εμπειρική μεθοδολογία του Αριστοτέλη. Δείγματα από την φύση, μελετούνταν και ταξινομούνταν, με συχνή αναφορά στον φιλόσοφο. Μάλιστα, οι ταξινομήσεις περιλάμβαναν και δείγματα από τον “Νέο Κόσμο”.
Τα δείγματα φιλοξενούνταν σε οικίες λογίων και ερασιτεχνών, σε ιδρύματα που σχετίζονταν με την
εκκλησία και σε πανεπιστήμια. Η λέξη “Musaeum” ήταν ο προτιμότερος όρος για αυτές τις φυσικές εκδηλώσεις της συγκεκριμένης δραστηριότητας.
Εκτός από τα δείγματα από την φύση, οι συλλογές, στα τέλη του 16ου αιώνα και ύστερα, απέκτησαν μεγαλύτερο εύρος. Έτσι, άρχισαν να συμπεριλαμβάνουν και ανθρώπινα δημιουργήματα, όπως, μεταξύ άλλων, αρχαιότητες, έργα τέχνης, και εκκλησιαστικά αντικείμενα.
Στους εκθεσιακούς χώρους, οι οποίοι ήταν ημι-δημόσιοι χώροι, είχε πρόσβαση ένα ευρύ κοινό αποτελούμενο από κληρικούς, λόγιούς και άλλους ανθρώπους, μεταξύ των οποίων αναπτύσσονταν συζητήσεις και ανταλλαγές απόψεων, δίνοντας μια κλασσική αύρα στον νέο αυτό χαρακτήρα του «μουσείου».
Γιατί πραγματοποιούνταν όμως όλες αυτές οι συλλογές; Οι απαντήσεις είναι πολλές και ένα άρθρο δεν θα έφτανε για να καλυφθούν όλες. Θα μπορούσαμε όμως να αποδώσουμε τις συλλογές στην έμφυτη ανθρώπινη περιέργεια για την εξερεύνηση του σύμπαντος και την επιθυμία για απόκτηση θαυμασμού και κύρους. Για τον αναγεννησιακό άνθρωπο, οι συλλογές αποτελούσαν μια μικρογραφία του κόσμου, μια έμμεση κυριαρχία του ιδιοκτήτη πάνω σε αυτόν.
Ένας σταθμός ορόσημο στην ιστορία του μουσείου, αποτέλεσε το 1675 όταν ο Ashmole αποφάσισε, μετά τον θάνατο του, να δωρίσει την συλλογή του στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Τότε όμως, δεν υπήρχε δημόσιο μουσείο στην Αγγλία. Το 1683, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης ολοκλήρωσε το Ασμολιανό Μουσείο, προκειμένου να στεγάσει το κληροδότημα. Μάλιστα, το μουσείο αυτό ήταν πλήρως προσβάσιμο στο έξω-πανεπιστημιακό κοινό.
Το πρώτο μουσείο στην Ελλάδα
Στην χώρα μας, το πρώτο μουσείο πρόκειται για το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το οποίο άνοιξε τις πύλες του στο κοινό το 1889. Τις αρχικές συλλογές αποτελούσαν οι σημερινές προϊστορικές αρχαιότητες και τα γλυπτά. Μετά την επανάσταση του 1821, η ταυτότητα του νεοελληνικού κράτους στηριζόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό στη σημασία της κλασσικής αρχαιότητας. Για αυτό, ο αρχικός ρόλος του μουσείου ήταν η προβολή των αρχαιοτήτων ως ένα σταθερό σημείο αναφοράς του νέου κράτους
“Museum Boom”
Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, τα μουσεία στην Ευρώπη πολλαπλασιάζονται. Σημαντικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε το κίνημα για δωρεάν εκπαίδευση. Στην Βρετανία ιδρύθηκαν περίπου 100 μουσεία από το 1872 μέχρι το 1887, ενώ στην Γερμανία από το 1875 έως το 1880 ιδρύθηκαν 50 μουσεία.
Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος
Το πρώτο μισό του 20ού αιώνα οι κυβερνήσεις, οι επαγγελματικοί σύλλογοι καθώς και άλλοι οργανισμοί αναθεώρησαν τις λειτουργίες των μουσείων και πρότειναν βελτιώσεις για να 
εξυπηρετήσουν καλύτερα το κοινό. Στη Ρωσία, η Επανάσταση του 1917 οδήγησε σε ριζικές αλλαγές, καθώς τα μουσεία πέρασαν στον έλεγχο του κράτους, διευρυνόμενα ταχέως υπό την πεποίθηση του Λένιν για την προσβασιμότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς σε όλους.
Κατά την διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου και στα χρόνια του μεσοπολέμου, αναπτύχθηκε ένα πλήθος συλλογών που αφορούσαν τον πόλεμο. Αντικείμενα συνέλεγαν οι ίδιοι οι στρατιώτες και διάφορες κοινοτικές ομάδες, ενώ τα μαχόμενα έθνη ανέθεσαν σε αξιωματικούς το γράψιμο ιστοριών και την συλλογή τεχνουργημάτων. Μάλιστα, φωτογράφοι, κινηματογραφιστές και καλλιτέχνες κλήθηκαν, ώστε να καλύψουν την σύγκρουση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μουσείου της εποχής, αποτελεί το “Imperial war Museum” στο Λονδίνο. Το μουσείο είχε σκοπό να απαθανατίσει την εθνική εμπειρία του πολέμου.
Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος
Κατά την διάρκεια του Β’ παγκοσμίου πολέμου προσλήφθηκαν ξανά πολεμικοί καλλιτέχνες, φωτογράφοι, σκηνοθέτες και άτομα υπεύθυνα για την απόκτηση αντικειμένων. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι θεσμικές δομές μουσείων για τη φιλοξενία των πολεμικών συλλογών υπήρχαν ήδη.
Μεταπολεμική εποχή
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, ειδικά στην Ευρώπη, υπήρξε μια περίοδος μεταπολεμικής ανασυγκρότησης. Πολλοί πολιτιστικοί θησαυροί είχαν μεταφερθεί σε ασφαλή μέρη κατά τη διάρκεια του πολέμου και τώρα έπρεπε να ανακτηθούν και να εκτεθούν ξανά. Τα κτίρια επίσης
έπρεπε να ανακαινιστούν.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα μουσεία και οι συλλογές τους είχαν καταστραφεί, ενώ σε άλλες είχαν λεηλατηθεί. Η ανασυγκρότηση παρείχε ευκαιρίες για την υλοποίηση ιδεών που είχαν προωθηθεί νωρίτερα. Παρουσιάστηκε μια νέα προσέγγιση, με τους διευθυντές στα μεγαλύτερα μουσεία να γίνονται μέλη μιας ομάδας που αποτελούταν από επιστήμονες πολλαπλών κλάδων και τομέων. Τα μουσεία είχαν αρχίσει να γίνονται, εκτός από εκπαιδευτικά κέντρα, πηγή αναψυχής και μέσο επικοινωνίας.
Το σήμερα
Σήμερα, σύμφωνα με το Διεθνές συμβούλιο Μουσείων (ICOM) και την νέα απόδοση του ορισμού του μουσείου το 2022:
“Το Μουσείο ένα μη κερδοσκοπικό ίδρυμα στην υπηρεσία της κοινωνίας που ερευνά, συλλέγει, συντηρεί, ερμηνεύει και εκθέτει υλική και άυλη κληρονομιά. Ανοιχτά στο κοινό, προσβάσιμα και χωρίς αποκλεισμούς, τα μουσεία προωθούν την ποικιλομορφία και τη βιωσιμότητα. Λειτουργούν και επικοινωνούν ηθικά, επαγγελματικά και με τη συμμετοχή των κοινοτήτων, προσφέροντας 
ποικίλες εμπειρίες για εκπαίδευση, ψυχαγωγία, προβληματισμό και ανταλλαγή γνώσεων”.
Έτσι υπάρχει πλήθος μουσείων που ανταποκρίνεται στις νέες ανάγκες της κοινωνίας μας. Για παράδειγμα, μπορεί κανείς να βρει οικομουσεία, μουσεία σε ανοιχτό χώρο, ψηφιακά μουσεία, καθώς και εκθέσεις που είναι φιλικές προς ένα φάσμα κοινωνικών ομάδων.
Ας μην ξεχνάμε πως κάθε μουσειακό ίδρυμα είναι παιδί της κοινωνίας και της εποχής στην οποία δραστηριοποιείται. Μεταξύ άλλων, οι εκάστοτε πολιτικές, κοινωνικές τάσεις, ανάγκες και επιθυμίες συνδυαμορφώνουν αυτό που αποκαλούμε “μουσείο”. Για αυτό άλλωστε, το μουσείο δεν είναι απλώς ένα κτήριο αλλά και ένα ενεργό κοινωνικό στοιχείο.
Αν επιθυμείς να διεκδικήσεις υποτροφίες στην Ελλάδα ή το εξωτερικό, ο Οδηγός Υποτροφιών του Citycampus σου προσφέρει ό,τι χρειάζεσαι!
