Αποδιοπομπαίος τράγος: Ο «κακός» της υπόθεσης…ή μήπως όχι;
Της Δανάης Πετροπούλου*
Στις μέρες μας, η έννοια του αποδιοπομπαίου τράγου έχει αρχίσει να αποκτά όλο και μεγαλύτερη βαρύτητα και σημασία, δεδομένων των πολιτικών και οικονομικών συνθηκών που επικρατούν και του κοινωνικού γίγνεσθαι που συνεχώς αλλάζει. Η έννοια αυτή, λοιπόν, γίνεται όλο και πιο επίκαιρη.
Η έννοια του αποδιοπομπαίου τράγου έχει τις ρίζες της στα αρχαία χρόνια και την εβραϊκή κοινωνία, η οποία «φόρτωνε» συμβολικά όλες της αμαρτίες του λαού σε έναν τράγο τον οποίο συνήθιζε να εκδιώχνει στην έρημο. (ορισμός του el.wiktionary.org)
Σήμερα, παρατηρούμε αυτήν την λειτουργία με άλλη μορφή και στην θέση του αποδιοπομπαίου τράγου μπαίνουν άτομα ή κοινωνικές ομάδες οι οποίοι επιλέγονται ασυνείδητα για να σηκώσουν τις ευθύνες μιας άλλης ομάδας. Όσο διαβάζουμε την συνέχεια, θα βρει ο καθένας μας παραδείγματα από την προσωπική του ζωή, φορές που «φορτώσαμε» τις ευθύνες σε κάποιον ή που οι ίδιοι ίσως γίναμε αποδιοπομπαίοι τράγοι.
Ο Αποδιοπομπαίος Τράγος στην Κοινωνία
Μια κοινωνία σε κρίση καλείται να αποδώσει ευθύνες σε κάποιον, να αιτιολογήσει όλο αυτό που συμβαίνει. Κι επειδή οι αιτίες είναι πάντα πολύπλοκες και συχνά άγνωστες στον απλό λαό, επιλέγεται μια ομάδα η οποία «φταίει» για προβλήματα όπως η οικονομική κρίση, ένας πόλεμος, μια πανδημία κ.ο.κ. Πόσα παραδείγματα μπορεί κανείς να σκεφτεί εδώ; Ο αποδιοπομπαίος τράγος αλλάζει μορφή αλλά βρίσκεται πάντα εκεί. Και οι ομάδες που επιλέγονται είναι συνήθως οι «αδύναμοι» και όλο αυτό οδηγεί σε φαινόμενα κάθε είδους διακρίσεων και ρατσισμού.
Ο Αποδιοπομπαίος Τράγος στις Ομάδες
Σε μικρότερη κλίμακα, μπορούμε να παρατηρήσουμε τους «φταίχτες» σε κάθε είδους ομάδα. Για παράδειγμα, σε μια ομάδα συναδέλφων υπάρχει αυτός ο εργαζόμενος που «δεν κάνει καλά την δουλειά του» και που φταίει για τα λάθη και τις αποτυχίες της ομάδας. Σε ένα σχολείο υπάρχει αυτός ο «ιδιαίτερος» συμμαθητής που καταστρέφει την εικόνα της σχολικής τάξης ή του σχολείου, πράγμα το οποίο μας παραπέμπει στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού.
Και στις θεραπευτικές ομάδες θα βρούμε τον αποδιοπομπαίο τράγο. Είναι αυτός που για παράδειγμα μένει σιωπηλός ή αυτός που εκφράζει θυμό. Αυτός που απειλεί την συνοχή της ομάδας όπως ιδώνεται από αυτήν. Αλλά, όπως θα δούμε στην συνέχεια, ουσιαστικά είναι αυτός που διατηρεί τόσο την συνοχή όσο και την θετική αυτοεικόνα της.
Ο Αποδιοπομπαίος Τράγος στην Οικογένεια
Σχεδόν σε κάθε οικογένεια υπάρχει αυτός που δεν συμμορφώνεται με τους κανόνες της, αυτός που δημιουργεί προβλήματα, αυτός για τον οποίο οι άλλοι προβληματίζονται. Ο «ασταθής», ο «νευρικός», ο «ψυχικά ασθενής», ο χρήστης κ.ο.κ. Για να δούμε, λοιπόν, τι γίνεται με όλους αυτούς τους «κακούς»…
Η λειτουργία του αποδιοπομπαίου τράγου
Η συστημική προσέγγιση έχει μελετήσει διεξοδικά και έχει δώσει πολλές απαντήσεις σχετικά με αυτό το φαινόμενο. Οι ομάδες έχουν ανάγκη να διατηρήσουν την ομοιόστασή τους, την συνοχή τους με απλά λόγια. Ένας τρόπος να το επιτύχουν είναι να στρέψουν την προσοχή τους σε ένα άτομο ή ομάδα οι οποίοι θα αναλάβουν την ευθύνη για όλα τα δεινά της ομάδας. Με αυτόν τον τρόπο, καλύπτονται τα βαθύτερα προβλήματα και οι δυσκολίες στις σχέσεις μεταξύ των μελών της ομάδας.
Ο Bowen έχει συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση του φαινομένου μέσα στις οικογένειες χρησιμοποιώντας τον όρο «τριγωνοποίηση» η οποία συμβαίνει όταν δύο άτομα προβάλλουν σε ένα τρίτο αρνητικά χαρακτηριστικά έτσι ώστε να ενωθούν απέναντί του και να μειώσουν το άγχος που γεννάται μέσα από βαθύτερα προβλήματα στην σχέση τους. Ένα παράδειγμα σε αυτό είναι η χρήση ουσιών από ένα παιδί το οποίο οι γονείς χρησιμοποιούν για να ενωθούν με αφορμή το πρόβλημά του. Το παιδί αυτό καλείται να εκδραματίσει τα προβλήματα που αφορούν την σχέση των γονιών του. Μάλιστα, συχνά βλέπουμε ότι κατά την απεξάρτηση, όταν ο αποδιοπομπαίος τράγος εγκαταλείπει τον ρόλο του, οι γονείς έρχονται αντιμέτωποι με τα βαθύτερα προβλήματα της σχέσης τους με αποτέλεσμα την ανάπτυξη συγκρούσεων ή ακόμα και ένα διαζύγιο.
Βλέπουμε, λοιπόν, γιατί η συστημική θεωρία χρησιμοποιεί τον όρο «Αναγνωρισμένος Ασθενής» καθώς δεν βλέπει το άτομο ως ασθενή, αλλά ως εκείνον που προσπαθεί να διατηρήσει την ισορροπία του συστήματος μέσα από ένα σύμπτωμα. Έτσι, η ψυχοπαθολογία αναιρείται και εν μέρει και το στίγμα που την συνοδεύει. Αυτό θα μπορούσαμε να το μεταφέρουμε και σε επίπεδο ομάδας και κοινωνίας.
Επομένως, πολλοί από τους «κακούς» γύρω μας είναι απλά άνθρωποι ή ομάδες οι οποίοι έχουν αναλάβει μια εξαιρετικά σημαντική λειτουργία, αυτήν της διατήρησης της συνοχής μιας ομάδας ή μιας κοινωνίας, με τελικά τραγικές συνέπειες για τους ίδιους. Ας το έχουμε λοιπόν στο μυαλό μας όταν θα γίνουμε ξανά μέρος αυτού του μηχανισμού από οποιαδήποτε θέση.
* Η Δανάη Πετροπούλου είναι απόφοιτη του τμήματος Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου και κάτοχος του μεταπτυχιακού διπλώματος “Αντιμετώπιση Εξαρτήσεων – Εξαρτησιολογία” της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ. Είναι Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια, έχει εργαστεί με ευπαθείς ομάδες σε ΜΚΟ του Λονδίνου και έχει ολοκληρώσει την συνεργατική ομάδα κλινικής ψυχολογίας της Διάδρασης. Αυτήν την περίοδο εργάζεται ως ψυχολόγος στην ΜΚΟ Εριφύλη και ιδιωτικά ως ψυχοθεραπεύτρια στο κέντρο της Πάτρας και διαδικτυακά.
Η έμπνευση του άρθρου αυτού από την συγγραφέα του προέκυψε στα πλαίσια του προγράμματος Επιμόρφωσης στην Κλινική Ψυχολογία, το οποίο παρέχεται με πλήρεις υποτροφίες από το citycampus.gr και στα πλαίσια της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης της Διάδρασης. Χορηγός του προγράμματος (τεχνογνωσία, πλατφόρμα τηλεκπαίδευσης, υλικό κλπ) είναι το citycampus.gr, το οποίο στηρίζει την δράση και ως χορηγός επικοινωνίας. Συντονίστρια και εκπαιδεύτρια του προγράμματος είναι η κ. Αναστασία Αδάμ, Ψυχολόγος και Βιοχημικός, M.Sc., MBA και Πρόεδρος της Διάδρασης.
Πηγές
Ashley Crossman, Definition of Scapegoat, Scapegoating, and Scapegoat Theory https://www.thoughtco.com/scapegoat-definition-3026572
Christian Gostecnik OFM (2000) The Operative Mechanism in Family Scapegoating, American Journal of Pastoral Counseling, 3:2, 23-42
Comprehensive Textbook of Psychotherapy: Theory and Practice, Andrés J. Consoli, Oxford University Press
Family Therapy: First Steps Towards a Systemic Approach, John B. Burnham (1986), Tavistock Library of Social Work Practice
https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BC%CF%80%CE%B1%CE%AF%CE%BF%CF%82_%CF%84%CF%81%CE%AC%CE%B3%CE%BF%CF%82
Roz Dixon (2007) Scapegoating, Journal of School Violence, 6:4, 81-103.
